Foho Matebian, Timor-Leste: Foho Klamar no Testamentu ba Reziliénsia

Domina horizonte munisípiu Baucau no Viqueque nian iha Timor-Leste, Foho Matebian, koñesidu mós hanesan foho Matebian ka “Foho Klamar sira nian”, hamriik hanesan marka naturál majestuozu ida ne’ebé nakonu ho signifikadu espirituál no pezu istóriku. Alkansa aas maizumenus metru 2,372 (ain 7,782), ida-ne’e maka pontu aas datoluk iha Timor-Leste hafoin foho Ramelau no foho Mundo Perdido, ne’ebé oferese vista furak sira no ligasaun maka’as ba identidade timoroan nian.

 

Santuáriu Sagradu ida:

Naran “Matebian” rasik, signifika “iha ne’ebé klamar sira deskansa” ka “foho matebian sira nian”, ko’alia barak kona-ba nia importánsia espirituál ne’ebé kle’an ba ema timoroan sira, liuliu ba komunidade indíjena sira. Tradisionalmente ema fiar katak ida-ne’e maka hela-fatin ba espíritu bei’ala sira nian, reinu sagradu ida ne’ebé maka matebian sira hela ba. Fiar ida-ne’e fó sentidu reverénsia nian ba foho, hodi halo nia sai fatin signifikativu ba ritu no serimónia kulturál oioin. Ohin loron, ema lokál sira dala barak halo peregrinasaun hodi fó onra ba sira nia bei’ala sira iha nia foho-lolon sira.

Aumenta tan kamada ida ba nia tapete espirituál maka estátua proeminente Jezús Kristu nian ne’ebé maka enfeita nia pontu aas. Harii iha tinan 1993, monumentu ida-ne’e transforma ona Matebian ba fatin peregrinasaun importante ida ba komunidade katólika, liuliu durante observasaun relijioza sira ne’ebé signifikativu. Prezensa hosi estátua ne’e hamutuk ho fiar bei’ala sira ne’ebé dura destaka mistura úniku hosi tradisaun indíjena sira no katolisizmu ne’ebé prevalese iha Timor-Leste.

Sasin Silensiu ida ba Istória:

Aleinde ninia signifikadu espirituál, Foho Matebian sai nu’udar refujiu krusiál no fatin estratéjiku iha Timor-Leste nia istória tomak ne’ebé nakonu ho problema. Durante Funu Mundiál Daruak, bainhira Timor-Leste hetan okupasaun hosi forsa Japaun nian, foho nia terrenu ne’ebé maka’as no rede komplikadu hosi gruta no túnel sira fó mahon ba forsa Aliadu sira no kombatente rezisténsia timoroan sira.

Ninia knaar nu’udar santuáriu kontinua iha tempu okupasaun Indonézia (1975-1999). Matebian sai nu’udar fortaleza boot ikus ba movimentu rezisténsia FALINTIL (Forsas Armadas para Libertação Nacional de Timor-Lorosa’e). Ninia paizajen ne’ebé dezafiante oferese fortaleza naturál ida, ne’ebé fornese kobertura ba funu-na’in gerilla sira no ema sivíl sira ne’ebé buka refújiu. Foho ne’e no nia área sira ne’ebé hale’u sai sasin ba funu barak no aktu rezisténsia nian, hodi hametin nia fatin nu’udar símbolu reziliénsia timoroan nian no luta ba independénsia.

 

Esplora Enklave Majestuozu sira:

Ba viajante aventureiru sira, konkista Foho Matebian oferese esperiénsia ida ne’ebé rekompensativu. Enkuantu sa’e konsidera dezafiante liu duké foho Ramelau tanba terrenu ne’ebé aas no konsiderasaun lojístika sira, viajen ne’e hatudu beleza naturál ne’ebé furak. Floresta kalohan ne’ebé buras fó fatin ba paizajen sira ne’ebé maka’as no fatuk-boot bainhira ema ne’ebé halo foho-sae sa’e, oferese vista panorámika ba kampu sira ne’ebé hale’u, inklui tasi-ibun no foho-lolon sira ne’ebé besik.

La’o ba simeira normalmente presiza orientasaun hosi peritu lokál sira, ne’ebé maka hatene kona-ba dalan sira no bele fahe hanoin sira ne’ebé maka folin-laek kona-ba foho nia signifikadu kulturál no istóriku. Pontu partida sira ba viajen ne’e dalabarak maka sidade sira Baguia ka Quelicai, no viajen ne’e bele lori iha ne’ebé de’it hosi loron tomak to’o aventura loron barak, depende ba dalan ne’ebé hili no nivel kondisaun fíziku.

Apelu ida ba Respeitu no Turizmu Sustentável:

Nu’udar turizmu iha Timor-Leste buras, krusiál atu hakbesik ba Foho Matebian ho respeitu ba ninia importánsia espirituál no istóriku. Vizitante sira hetan enkorajamentu atu hanoin kona-ba kostume lokál sira, ko’alia nonook, no evita perturba fatin sagradu sira. Apoia matadalan lokál sira no uma bainaka sira nian garante katak turizmu fó benefísiu ba komunidade sira ne’ebé maka hadomi foho ida-ne’e no kontribui ba prezervasaun sustentável hosi marka notável ida-ne’e.

Foho Matebian hamriik hanesan buat ida ne’ebé la’ós de’it foho ida; ida-ne’e maka símbolu maka’as ida ba Timor-Leste nia espíritu ne’ebé dura, santuáriu lulik ida ba klamar sira, no testamentu ida ba nasaun nia viajen ne’ebé naruk no todan. Ba sira ne’ebé maka aventura ba nia pontu aas, rekompensa la’ós de’it vista sira ne’ebé maka furak maibé mós ligasaun klean ida ba fuan no klamar nasaun ne’ebé maka kativa ida-ne’e.